Een lezer reageerde op
mijn recensie van Het I Tjing Antwoordenboek, en dan met name op de zinnen
"Wie mij kent weet dat ik zelden weg ben van I Tjing-interpretaties. Ik zie liever dat de gebruiker werkt met een vertaling, zodat de oorspronkelijke beeldtaal zo goed als mogelijk bewaard blijft en de getoonde tekst dicht bij het Chinese origineel ligt. Interpretaties zijn voor luiaards. Als je niet de moeite neemt om de I Tjing in zijn oorspronkelijke vorm te begrijpen, dan is het boek niet voor jou weggelegd". Hij vond dat ik als een pastoor van vroeger van de kansel zat te prediken dat "de oorspronkelijke vertaling van de I Tjing het dichtst bij 'de waarheid' ligt", terwijl iedere taal in zijn opvatting "een interpretatie [van de werkelijkheid] is".
Eigenlijk heeft het geen zin om met mij in discussie te gaan over I Tjing-interpretaties en het vertalen van de I Tjing. Ik heb daar mijn opvattingen over en die zijn niet over één nacht ijs ontstaan, daar is iets meer dan twintig jaar aan vooraf gegaan. Ik weet wat ik vind en ben daar heel stellig in. Ik breng het dan vaak ook heel stellig, maar dat is in ieder geval lekker duidelijk.
Om volgende discussies over dit onderwerp dan maar voor te zijn (dit is niet de eerste keer dat iemand mij er over aanspreekt) volgt hier een gedeelte van mijn antwoord aan de lezer. Ik hoop dat dat mijn standpunt verduidelijkt. Ik heb ook geen zin er nog meer woorden aan te wijden, dit moet voldoende zijn.
Ik vertik het om de I Tjing te behandelen als een verheven, mysterieus boek waarvan de intentie en essentie niet te vatten zou zijn in taal. De I Tjing, daar kom ik nu steeds meer achter, heeft nadrukkelijk zijn achtergrond in de Shang/Zhou-cultuur. Wil je de I Tjing begrijpen zoals -ie mogelijkerwijs bedoeld was ten tijde van zijn ontstaan, dan kan je deze achtergrond niet negeren of ontkennen. Het oorspronkelijke taalgebruik van de I Tjing is heel concreet en praktisch, en verhoudingsgewijs is er weinig metafoor in te vinden. De meeste zinnen in de Yi hebben hun oorsprong in concrete zaken. Een goed voorbeeld hiervan is het karakter '
yi' in het Oordeel van hexagram 55. Dit wordt doorgaans vertaald als 'passend', waardoor de vertaling (bij Wilhelm) wordt 'wees als de zon op het middaguur'. Maar '
yi' was in de Shang/Zhou-tijd een bepaald soort offerritueel. Als je dan weet dat
feng, de naam van hexagram 55, de naam van de Zhou-hoofdstad was, dan wordt 55 al veel concreter, en logischer dan -ie bij andere vertalingen was. Dit gaat verder dan 'normen & waarden', dit gaat over de gehele Chinese cultuur die op dat moment gold. De I Tjing is een boek, een boek met auteur(s), die een intentie, een bedoeling hadden. Ze schreven niet zomaar wat, en wát ze schreven is verbonden met het China van ong. 1000 v. Chr. Als je vanuit die opvatting de I Tjing probeert te vertalen, pas dán heb je een goede basis die de I Tjing tot zijn recht laat komen. In twintig eeuwen tijd is er van de I Tjing, soms bewust, meestal onbewust, een boek gemaakt wat ver afstaat van zijn oorsprong. Interpretaties maken dat alleen nog maar erger omdat ze de oorspronkelijke beeldtaal volledig schrappen. Er is nauwelijks iets Chinees te vinden in de meeste interpretaties. En ik kan me niet voorstellen dat iemand die met de I Tjing wil werken daar genoegen mee neemt.
Het is zó makkelijk om de I Tjing als een zweverig boek te behandelen waar je alle kanten mee op kan interpreteren. Natuurlijk is dat een voordeel bij het gebruik van het boek als orakel, maar het is iets wat je in mijn opvatting beslist niet moet doen als je het boek gaat vertalen. Het is zó makkelijk om maar te zeggen 'dit karakter kan dit betekenen, of dit, of dit, of dit' zonder de anachronismen er uit te filteren en de keus maar aan de onervaren lezer over te laten. Het is zó makkelijk om de tekst maar te versimpelen, alsof je daarmee iets krijgt wat óf beter te begrijpen, óf beter te gebruiken zou zijn. Interpretaties staan verder af van de Chinese tekst dan een vertaling. Waarom dan werken met een interpretatie? Dan hou je jezelf toch voor de gek? Natuurlijk weet ik dat vertalen óók interpreteren is, maar een goede vertaler motiveert zijn keuzes, onderbouwt die en maakt ze aannemelijk. Dat is iets wat ik bij een interpretatie nog nooit heb gezien. Daarbij, wie de moeite neemt om de Chinese beeldtaal van de I Tjing te doorgronden, die heeft geen interpretatie nodig. Wie die moeite niet neemt, tsja, die vind ik lui, want die neemt uitsluitend genoegen met wat een ander hem voorkauwt.
Wie (vertalingen van) Chinese teksten leest moet kritisch zijn. Neem
Cleary's vertaling van Liu I-ming's I Tjing. Cleary heeft verzuimd zijn vertaling toe te lichten, en heeft essentiële karakters en samenstellingen daarvan eenzijdig vertaald. Waar hij spreekt over 'positive energy' staat eigenlijk
yang, om maar wat te noemen.
Yang omvat véél meer dan 'positive energy', en als je dat mist gaat de oorspronkelijke alchemistisch-daoïstische bedoeling compleet langs je heen. Ook andere termen als
jing en
qi gaat Cleary niet op in. Het boek blijft leuk om te lezen, maar niemand die uit de Engelse vertaling zal begrijpen wat Liu nu eigenlijk bedoelde. Moet je je voorstellen wat er zou gebeuren als iemand Cleary's tekst dan ook nog eens zou gaan interpreteren.....ik moet er niet aan denken. Maar dat is wél wat er met de I Tjing gebeurt. Nagenoeg elke interpretatie is gebaseerd op (een) andere vertaling(en). Vertalen is interpreteren, dus wordt zo'n interpretatie een interpretatie ván een interpretatie. Dat gaat lijken op dat spelletje waarbij je in een kring zit, één iemand fluistert wat in het oor van de persoon naast hem, die fluistert het weer door naar de volgende.....
Ik beschouw de I Tjing als het om vertalen gaat, als ieder ander oud Chinees boek. Dat lijkt makkelijk, maar als het om vertalen gaat - want daar hebben we het hier over - is het dat beslist niet. Kijk maar naar het kleine aantal boeken wat de I Tjing als een gewoon boek behandelt en niet als een orakel. Daar zijn er maar heel weinig van, en dat komt volgens mij voornamelijk doordat je, als je de I Tjing niet als orakel gaat beschouwen of er een ander label op plakt, je nauwelijks meer een richting hebt voor het vertalen. Dat is een onzekere grond om op te bouwen, en daarom doen maar weinigen (o.a. Shaughnessy) dat. Zeg je 'de I Tjing is een orakel' , dan klinkt dat besluit door in je vertaling. Ik zeg (of probeer te zeggen) 'de I Tjing is een gewoon boek' zonder er een label op te plakken, waarmee ik hoop een vertaling te krijgen die reëler is dan wat ik tot nu toe heb gezien. Natuurlijk is 'gewoon boek' ook een label, maar dan in ieder geval wel eentje die meer mogelijkheden openlaat dan een ander label.
Zou ik dat niet doen, dan zou mijn objectiviteit zodanig in het geding zijn dat elke poging om het boek naar zijn oorsprong te vertalen gedoemd is te mislukken. Opmerkingen als "Iedere vorm van taal is een interpretatie [van de werkelijkheid] ", "Iedere vorm van taal is ‘bezet’ met normen en waarden", "Taal is altijd achteraf interpretatie" komen op mij over als excuses om met de I Tjing maar te mogen doen wat je wil. Dat verdient het boek in mijn opzicht niet.
